Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk jest jedynym w Polsce instytutem, którego cała działalność merytoryczna związana jest z prowadzeniem badań przestrzeni wokółziemskiej, ciał Układu Słonecznego i samej Ziemi przy wykorzystaniu technologii kosmicznych i technik satelitarnych.
Główne wątki aktywności CBK PAN to:
- prowadzenie prac naukowych opierających się na wynikach eksperymentów satelitarnych dotyczących fizyki przestrzeni kosmicznej oraz fizycznych i geodynamicznych procesów zachodzących na Ziemi i innych planetach ,
- udział w misjach kosmicznych i programach badawczych – krajowych i międzynarodowych,
- konstruowanie naukowych instrumentów kosmicznych oraz systemów i podsystemów satelitarnych,
- rozwój technologii kosmicznych,
- wykorzystanie technik satelitarnych dla potrzeb zastosowań naziemnych związanych z telekomunikacją, nawigacją i obserwacjami Ziemi,
- kształcenie doktorantów i współpraca z uczelniami,
- wspieranie rozwoju polskiego przemysłu kosmicznego poprzez edukację, transfer wiedzy i technologii,
- promocja działalności kosmicznej w Polsce i na świecie,
- działalność ekspercka na potrzeby polskiego rządu, parlamentu i władz samorządowych.
Od momentu powołania Centrum w roku 1977, grupy badawcze i inżynierskie instytutu stworzyły instrumenty i uczestniczyły w eksperymentach w ponad 70 misjach kosmicznych.
CBK PAN współpracuje z agencjami kosmicznymi Rosji, Chin, Indii, Japonii oraz ESA i NASA. Centrum uczestniczyło lub uczestniczy w tak istotnych przedsięwzięciach kosmicznych, jak misje Rosetta, Cassini-Huygens, Mars-Express, Venus-Express, INTEGRAL, Herschel, ExoMars, Bepi-Colombo czy Solar Orbiter Europejskiej Agencji Kosmicznej, misje KORONAS-F, KORONAS-I, KORONAS-FOTON i Phobos-Grunt Rosyjskiej Agencji Kosmicznej, czy też misje DEMETER i TARANIS Francuskiej Agencji Kosmicznej. Centrum współpracuje też z NASA w misji IBEX, z Indiami w misji Chandrayaan, w przygotowaniu są dwa eksperymenty flagowej misji ESA Juice oraz największej misji technologicznej ESA – Proba 3. Centrum rozpoczyna realizację dwóch eksperymentów w następnej flagowej misji ESA – ATHENA.
Główne kierunki badawcze CBK PAN stanowią:
- fizyka Słońca (oddział we Wrocławiu),
- badanie planet i małych ciał Układu Słonecznego,
- fizyka przestrzeni międzyplanetarnej i astrofizyka,
- fizyka plazmy,
- geodezja planetarna i geodynamika,
- obserwacje Ziemi
- robotyka orbitalna i planetarna
Centrum Badań Kosmicznych uczestniczyło i uczestniczy w ok. 25 projektach 6 i 7 Programu Ramowego, Horyzont 2020, w dwóch projektach POIG i w ok. 35 projektach ESA.
Częścią Centrum jest Obserwatorium Astrogeodynamiczne w Borówcu pod Poznaniem, w którym prowadzone są obserwacje laserowe satelitów, utrzymywana jest geodezyjna stacja referencyjna GPS i podtrzymywana jest Polska Skala Czasu. Prace obserwacyjne są też prowadzone w placówce w Zamku Książ.
W ostatnich latach CBK PAN, jedyny tego typu instytut w Polsce, podjęło się roli polskiego koordynatora dwu dużych programów UE: GMES (Global Monitoring for Environment and Security, obecnie Copernicus) i Galileo – europejski system nawigacji. Obydwa przedsięwzięcia powinny zaowocować włączeniem instytutu i innych polskich grup badawczych do współtworzenia infrastruktury Copernicusa i Galileo – zatem rozszerzenia technicznej działalności CBK PAN na nowe dziedziny o olbrzymim potencjale aplikacyjnym. Należy tu, przede wszystkim, wymienić tworzenie Polskiej Atomowej Skali Czasu wspomagającej także Galileo. Nowe kierunki aktywności CBK PAN to także zastosowania technik satelitarnych w wykorzystaniu nawigacji satelitarnej i obserwacji Ziemi w sytuacjach kryzysowych (Centrum Informacji Kryzysowej, CIK), czy też w tworzeniu zintegrowanych aplikacji oraz udział w światowych programach dotyczących ostrzegania i zapobiegania zagrożeniom kosmicznym. Istotnym elementem jest tu Regionalne Centrum Ostrzegawcze organizacji International Space Environment Service (ISES).
W CBK PAN działają cztery inżynierskie grupy badawczo-konstrukcyjne operujące w dziedzinach bardzo zaawansowanych technologii – programowanych układów FPGA, robotyki i mikromechaniki, optyki i mechatroniki oraz konstrukcji elektronicznych. Grupy te zdobyły poważną, a w wielu aspektach kluczową pozycję w Polsce i na świecie.
Najistotniejsze badania eksperymentalne prowadzone przez CBK PAN w przestrzeni pozaziemskiej to: (i) eksperymenty falowe w plazmie okołoziemskiej, w tym także na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej, (ii) zdalne (optyczne i mikrofalowe) badanie planet i innych obiektów kosmicznych (np. eksperymenty PFS/MarsExpress MERTIS/BeppiColombo, CaSSIS/ExoMars), (iii) rentgenowskie badania Słońca (np. STIX/SolarOrbiter), (iv) bezpośrednie (in situ) badanie powierzchni i warstw podpowierzchniowych planet i małych ciał układu słonecznego przy pomocy penetratorów i lądowników (np. ROSETTA, InSight). Do tego należy dodać udział w badaniach astrofizycznych (obserwatorium promieniowania gamma – INTEGRAL, obserwatorium promieniowania dalekiej podczerwieni – HERSCHEL oraz pierwsze polskie satelity naukowe BRITE – „Lem” i „Heweliusz”). Bardzo istotne staje się zaangażowanie w wykorzystanie i rozwój globalnych systemów nawigacji satelitarnej (GPS, Egnos, Galileo), a także w obserwacje sztucznych satelitów Ziemi. Większość prac prowadzona jest w Warszawie; badania Słońca prowadzi oddział CBK PAN we Wrocławiu (Zakład Fizyki Słońca), zaś prace nad Atomową Skalą Czasu i obserwacje laserowe wykonywane są w Obserwatorium Geodynamicznym w Borowcu koło Poznania.
Specjalności techniczne, szczególnie dobrze opanowane i opracowywane w CBK PAN to: (i) konstrukcja systemów zasilania urządzeń satelitarnych, (ii) budowa kosmicznych systemów mechatronicznych (urządzenia wysuwające, penetratory, wielkogabarytowe anteny, elementy strukturalne urządzeń, precyzyjne układy mechaniczne do instrumentów kosmicznych), (iii) budowa spektrometrów rentgenowskich, (iv) sensory termiczne do badań planetarnych, (v) detektory fal plazmowych, (vi) elektroniczne systemy analogowo-cyfrowe do obsługi sensorów oraz centralne jednostki sterujące, (vii) proste i średnio-złożone urządzenia optyczne (np. spektrometr fourierowski), (viii) oprogramowanie instrumentów kosmicznych, (ix) implementacja najbardziej zaawansowanych technologicznie programowanych układów FPGA w systemach cyfrowego sterowania i przetwarzania danych na orbicie, (x) budowa manipulatorów i systemów orbitalnych do przechwytywania śmieci kosmicznych, (xi) naziemna elektroniczna aparatura kontrolno-pomiarowa wspomagająca eksperymenty kosmiczne, (xii) naziemne mechaniczne systemy wspomagające (ławy testujące, symulatory pracy w warunkach mikrograwitacji i próżni).
W dziedzinie satelitarnych przyrządów geodezyjnych bardzo wysoki poziom osiągnięto w budowie precyzyjnych wzorców czasu i w konstrukcji laboratoryjnych odbiorników GPS.
W ostatnim czasie zakończono duże przedsięwzięcia Centrum: budowę dwóch nanosatelitów astronomicznych BRITE – „Lem” i „Heweliusz” we współpracy z Centrum Astronomicznym im. Mikołaja Kopernika i partnerami z Kanady i Austrii. Zakończono budowę jednej z trzech stacji monitorowania radiowego promieniowania LOFAR w Borówcu. CBK PAN jest również kluczowo zaangażowane w budowę dwóch fontann cezowych.
Centrum jest także jednym z liderów przygotowania polskich, większych satelitów o naukowym, aplikacyjnym i wojskowym zastosowaniu.
Intensywna działalność promocyjna CBK PAN obejmuje udział w Piknikach i Festiwalach Naukowych, organizację Dni Technik Satelitarnych, aktywny udział w wystawach i konferencjach oraz targach pracy.
Specjaliści z Centrum uczestniczą w licznych resortowych zespołach doradczych, rządowych, sejmowych i resortowych. Zapewniają wparcie eksperckie podczas prac Komisji Europejskiej i Europejskiej Agencji Kosmicznej.
Nowe kadry naukowe i inżynierskie kształcone są w CBK PAN w systemie obejmującym praktyki studenckie, opiekę nad pracami magisterskimi, a przede wszystkim w ramach studiów doktoranckich (od 2002), dzięki którym już około 27 osób uzyskało stopień doktora.